ساگر حنيف بُڙدي
عظيم ماڻهو پنهنجي دور جي مجموعي ڪردار لاءِ هڪ احساس ۽ تربيت جو ڪردار ادا ڪندا آهن. عظيم ماڻهن جي معرفت ئي عوام ۾ سماجي، سياسي ۽ فڪري احساس پيدا ٿيندا آهن. ڪنهن به جدوجهد لاءِ تحرڪ جو دارومدار انهن شخصن تي هوندو آهي جيڪي جدوجهد جو احساس پيدا ڪرڻ چاهيندا آهن. ڪوبه ماڻهو غلاميءَ جي اُونداهيءَ کڏ مان آزاديءَ جا ستارا تيستائين نه ٿو پسي سگهي جيستائين شعور جي روشني کي ڏاڪڻ نه ٿو بڻائي. آزاديءَ جو احساس يا شعور ئي آزاديءَ جي حصول لاءِ جذبي ۽ تحرڪ کي جنم ڏيندو آهي. عظيم قومي اڳواڻ به اهي ٿي سگهندا آهن. جيڪي آزاديءَ جو احساس ۽ شعور پيدا ڪرڻ جو هُنر ڄاڻيندا آهن. تخليقي صلاحيتن سان ڀرپور چاچي حفيظ قريشي هڪ جاءِ تي چيو هو ته، اُٺ ڪتابن جا پڙهڻ جي باوجود به منهنجو ان پاسي ڌيان نه هو ته ڌرتي به ڌُر هوندي آهي، يا ڌرتي جي بنياد تي به سياست ۽ جدوجهد ٿيندي آهي! سائين جي ايم سيد سان ملڻ کانپوءِ احساس ٿيو ۽ شعور جاڳيو ته جنهن سياست ۽ جدوجهد جون پاڙون ڌرتيءَ ۾ ناهن،ان سياست جي وڻ مان ميوو نه ٿو ملي سگهي. انڪري اِهو طئه آهي ته سنڌ جو قومي رهبر، سائين جي ايم سيد ئي آهي، جنهن آزاديءَ جو احساس ۽ شعور ڏنو آهي. سائين جي ايم سيد کانپوءِ ئي سنڌين کي احساس ٿيڻ لڳو آهي ته عاليشان ماضي رکندڙ سنڌ جي ترقيءَ ۾ رُڪاوٽ سنڌ جي غلامي آهي ۽ سائين جي ايم سيد جي ٻاريل شعوري ڏياٽين مان جنم وٺندڙ بشير خان قريشي پنهنجي سياسي انداز، طريقيڪار ۽ حڪمت عمليءَ سان سنڌي ماڻهن جي شعور جون تاڪيون اهڙيون کوليون جتان ماڻهن سنڌ کي زنجيرن ۾ وڪوڙيل ڏٺو، بشير خان قريشي جي شخصيت، ڪردار ۽ جدوجهد مان اهو ثابت ٿيو آهي ته اُهي عظيم فرد ۽ شخصيتون ئي آهن جن وسيلي سماجي تاريخ جُڙي ٿي. هونءَ ڏٺو وڃي ته مجموعي انساني تهذيب جي جيڪا تاريخ آهي اها قومي ثقافتن جو تسلسل آهي. جنهن ۾ هر قوم سموري انسانذات جي ڪاميابين لاءِ پنهنجو خاص ۽ وقتائتو حصو وٺي ٿي. ان کان اڳ قومن جي تشڪيل ۽ تڪميل ضروري هوندي آهي ۽ ان ۾ وري منظم ۽ متحرڪ پارٽين جو اهم ڪردار هوندو آهي ۽ پارٽين جي تنظيم ۽ تحريڪ ۾ وري فردن ۽ شخصيتن جو اهم ڪردار هوندو آهي ۽ هيءَ ڳالهه به سمجهڻ جهڙي آهي ته قوم هڪ يونٽ جي حيثيت ۾ منظم نه ٿيندي ته قوم ۾ قومي ڏاهپ، فن ۽ اخلاقيات جنم وٺي نه سگهندا ۽ جڏهن به قوم شعور سان مالا مال ٿي منظم ٿيندي تڏهن اها قوم پنهنجي رياست جي بحاليءَ جو مطالبو ڪندي ۽ هي به طئي آهي ته آزاد قومي رياست ئي نه رڳو قومي ترقيءَ جي ضامن هوندي آهي پر مجموعي انساني ترقي، عالمي امن لاءِ پنهنجو مُثبت ۽ ڀرپور ڪردار به ادا ڪندي آهي. سائين جي ايم سيد چيو ته، مشرق علم جو گهوارو آهي ۽ مغرب عمل جو ميدان آهي ۽ ان علم ۽ عمل جي ڳانڍاپي لاءِ سنڌ پُل جو ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي. اڄ جيڪڏهن مشرق ۽ مغرب ۾ وڏيون وٿيون آهن ۽ ان ۾ سنڌ جي ڪردار نه هجڻ جو سبب اهو آهي ته سنڌقومي رياست جي حيثيت سان بحال ناهي نه ته روحاني ۽ مادي ميلاپ ۽ ترقيءَ جو فارمولو صرف سنڌ وٽ ئي آهي. سائين جي ايم سيد کانپوءِ بشير خان قريشي اُهو شخص هيو جنهن سنڌ جي قومي ۽ سماجي تاريخ کي پير ڏنا ۽ بشير خان قريشي سنڌ جي قومي تشڪيل ۽ تڪميل ڪري آزاد سنڌوديش جي لاءِ ان ڪري ڪوششون ۽ جدوجهدون پئي ڪيون ته جيئن سنڌ سموري انسانذات جي ترقي ۽ امن لاءِ اهم ڪردار ادا ڪري سگهي. ان مفهوم ۾ شهيد بشير خان قريشي علاقائي نه پر عالمي شخصيت آهي. شهيد بشير خان قريشيءَ سنڌ جي سونهن، سائين جي ايم سيد جي اکين سان ڏٺي ۽ ان حُسن کي حاصل ڪرڻ لاءِ سڪ جا سبق به هن اُتان ئي ورتا.
جان ته سڪڻ سک، جان پس سڪنديئن،
پاسي تنين مَ لڪ، نينهن نه سڃاڻن جي.
جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته شاهه لطيف سنڌ جي سُورهه ۽ ڏاتارن کي دل کولي داد ڏنو
آهي. سورهه ۽ ڏاتار جو وڇوڙو لطيف سائين کي جهوري وجهندو هو. هڪ جاءِ تي
دعا گهرندي چوي ٿو ته:
الله! ٻه نه مرن، هڪ سورهه ٻيو ڏاتار،
هو ڪُڏي پوي ڪَٽَڪَ ۾، هو اڙين جو آڌار،
توڙي مٿن بار، ته به ٻانهون ڏين ٻُڏن کي.
شهيد بشير خان قريشي سنڌ جو اهو سورهه ۽ ڏاتار هيو جنهن جي وڇوڙي تي سموري
سنڌ، لطيف ٿي پئي هئي. شهيد بشير خان قريشي جيئن ئي شعوري اکيون کوليون
هيون ته سندس اکين سنڌ جي نقشي ۾ سائين جي ايم سيد کي ڏٺو هيو ۽ پوءِ سموري
زندگي سيد جي رهبريءَ ۾ منزلِ سنڌ تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو.
هڪڙو نقشو سنڌ جو- ٻيو آهين تون،
جنهن جي لاءِ مون- جيئڻ جا جتن ڪيا.
انٽرويو ڪندڙ جڏهن شهيد کان پڇندا هئا ته سنڌ سان اوهان کي لنئون ڪڏهن
لڳو؟ تڏهن پنهنجي رهبر وانگر هي عاشق سنڌ جي به مرشد لطيف جي واتان هي
چوندو هيو ته:
جڏهن ڪر ٿيام- ساڃاهه سپرين جي،
تڏهن ڪر تر جيترو- ويل نه وسريام،
اندر روح رهيام- سڄڻ اوطاقتون ڪري.
سڪڻ ايءُ نه حد، جيئن لڪيو لياڪا پائين،
پئي پريان جي نه ٿئين، مٿي اڱڻ اڌ،
اي پڻ ڪوڙي سڌ، جيئن کليو، کايو، سُمهين.
ماڻهو بشير خان قريشيءَ جي وجود ۾ سنڌ ڏسندا هئا. هن ڄڻ سنڌ جي مجموعي حُسن مان جنم ورتو هو. هن جي هلڻ مان بهادري بکندي هئي، هن جي ڳالهائڻ مان ٻوليءَ جي سونهن ليئاڪا پائڻ لڳندي هئي، هن جي اُٿڻ، ويهڻ ۽ ملڻ مان سنڌ جي ثقافت نروار ٿيندي هئي. هن جي جدوجهد مان سنڌ جي تاريخ ڳالهائڻ لڳندي هئي.
جوڳي تي جڙاءُ- نسورو ئي نينهن جو،
پتنگ جيئن پيدا ٿيو- سامي سج وڙاءُ،
آيو ڪاڪ تڙاءُ- ڪنوارين ڪڪوريو.
بشير خان جي عشق جي چانگي کي ڏانوڻ وجهڻ لاءِ سنڌ دشمن قوتن ڇا ڇا نه ڪيو. وک وک تي پنجوڙ هنيا ويا پر هن شينهن جي گجگوڙ ڪڏهن به ماٺي نه ٿي، ۽ وڏي واڪ چيائين ته:
جي لوڻ لڱين لائين- چيري چيري چم،
مون ڪُر اڳي نه ڪيو- اهڙو ڪوجهو ڪم،
جان جان دعوا دم- تان تان پرت پنهوار سين.
ته ٻي طرف وري لالچ جي اها حد هئي جو ڪڏهن بنگلن جي آڇ ته ڪڏهن ڪروڙن جي ڪيش، نه رڳو ايترو پُرلذتن جي گهوڙن کي بي لغام ڪرڻ جا به وڏا وس ڪيا ويا، پر هي اُهو لال لاهوتي هيو جو سڀني امتحان مان پار پيو.
ڪاڪ نه جهليا ڪاپڙي- موهيا ڪنهن نه مال،
سوڍيون سجهائي ويا- ههڙا جنين حال،
جتي ڇورين ڏنا ڇال- ته به لاهوتي لنگهي ويا.
سردي هجي يا گرمي- ڏينهن هجي يا رات، ڏک هجي يا سک، سڃائي هجي يا آسودگي، هن جو هوت ڏي هلڻ مسلسل هوندو هيو. ماڻهو ائين چوندا هئا ته سنڌ سان عشق ڪجي ته بشير خان قريشيءَ جهڙو ڪجي:
سياري سهه رات جو- جا گهڙي وسندي مينهن،
هلو ته پُڇئون سهڻي- جا ڪري ڄاڻي نينهن،
جنهن کي راتو ڏينهن- ميهار ئي من ۾.
هو ڏينهن جو ته شينهن هيو ئي پر رات جو به راڻو هيو. هن جيڪا منزل چونڊي هئي ان بابت کيس خبر هئي ته اوجاڳن کي ڀاڪر پائڻا پوندا آهن ۽ واقعي به جڏهن عام ماڻهو ننڊ سان ٻکجي، خوابن جي دنيا وسائڻ لڳندا هئا تڏهن هن جي اڏام شروع ٿيندي هئي.
جيهر لوڪ جهپ ڪري- اوهير اڏامن،
پٿون جي پاتار جون- چيتا ڪيو چڻن،
ڪوهه ڪندا کي تن، پاريهيڙي پهه ڪري.
جيتوڻيڪ هن جو ٽڪر وحشي رت پياڪ رياست پاڪستان عرف پنجاپستان سان هيو پر هن پنهنجي لاءِ ڪڏهن به احتياطي تدبيرن تي غور نه ڪيو. هن جو سدائين توڪل تي ترهو هوندو هيو. هو سدائين هجومن ۾ هوندو هيو، پر ڪڏهن اڪيلو به نڪري پوڻ جي باوجود به پاڻ کي اڪيلو نه سمجهندو هيو،
هيڪليائي هيل، پوريندس پرين ڏي،
آڏو ڏونگر، لڪيون، سوريون سجهن سيلهه،
ته ڪر ٻيلي آهن ٻيلهه، جي سور پريان جا ساڻ مون.
کيس يقين هوندو هيو ته سنڌي ڪڏهن به هن جا دشمن نه ٿا ٿي سگهن پر جيڪڏهن پڄي آئي ته:
قضا جا ڪريم جي، تنهن کان ڪنڌ ڪڍبو ڪيئن.
شهيد بشير خان قريشيءَ کي ساهه کان وڌيڪ سنڌ پياري هوندي هئي ۽ چوندو هيو ته ساهه ڏئي به سنڌ ضرور وٺنداسين اِهو ئي سبب هو جو هو سنڌلاءِ نانگن جي ٻرن ۾ هٿ وجهڻ کان به ڪونه ڊڄندو هيو،
ڪلي وير ڪٽڪ ۾، پاکر جو پائي،
اڃان ان کي جيئڻ جو، آسانگو آهي،
سورهه جو چائي، سو رڳو ئي رڻ گُهري.
هو سدائين پُراميد هوندو هو. هر ڏينهن هن جي ويساهه ۾ پختگي آڻيندو هو. سنڌ جي آزادي ۾ هن جو ايترو يقين ۽ ايمان هيو جيترو کيس سڀاڻي جي سج اڀرڻ ۾، آزادي جي راهه ۾ هو ڪڏهن به وهم ۽ وسوسا ڪونه ڪندو هو، هن جي عزم، اعتماد ۽ يقين جي ڪري سنڌ هن کي سورهه ۽ ڏاتار جي قطار لاءِ چونڊي ڇڏيو هيو.
سورهه مرين سوڀ کي، دل جا وهم وسار،
هڻ ڀالا، وڙهه ڀاڪرين، آڏو ڍال مَ ڍار،
مٿان تيغ ترار، مار ته متارو ٿئين.
شهيد بشير خان قريشيءَ جي دور جا ٻيا به ڪيترائي جدوجهد جي ميدان جا سياسي سوار هئا، ڪي علم جا اقابر سڏبا هئا ته ڪن وٽ مال جا خرار، پر جڏهن بشير خان جو ذڪر نڪرندو هو ته ٻيا سڀ عام رواجي محسوس ٿيندا هئا.
جکرو جس کرو، ٻيا سڀ انيراء،
جتي جڙيو جکرو، تيائين نه ٻيا،
مٽي ان ماڳان، اصل هئي ايتري.
شهيد بشير خان قريشي سنڌ جي جنهن به ڳوٺ ۾ ويندو هو، ڳوٺ وارا شهيد کي نه رڳو گهر جو ڀاتي پر ڳوٺ جو وڏو به محسوس ڪندا هئا ۽ ڪيترائي ماڻهو هن سان ڳُجها گهرو مسئلا به شيئر ڪندا هئا ۽ هن وٽان هرڪو مطمئن ٿي موٽندو هو.
سما! تو سر ڇٽ، نه ته پاڳارا پُرس گهڻا،
ڳنهڻ تنهنجي ڳنڃڙي، اچي جال جڳٽ،
جنهن جهڙو پٽ، تنهن تهڙي بِکيا.
هن وٽ ڪو محبت جو چقمق هيو، جيڪو هر ڪنهن کي ڇڪي وٺندو هو. مُلو هجي يا موالي. وڏيرو هجي يا ننڍيرو، روپوش هجي يا ريهندو، ٻڍو هجي يا ٻار ملڻ کانپوءِ هر ڪو ائين چوندو هو ته،
ساهڙ مون جيئن سرتيون! جي ڏسو سڀيئي،
سُمهو ڪين سُک ٿي، ور پاسو ڏيئي،
مون هان اڳيئي، گِهڙو سڀ گَهڙا کڻي.
صحبت سپرين جي، وڏي ڀانئج هاج،
قضا ڪج نماز، وقت ورائڻ وترو.
شهيد بشير خان قريشيءَ جي دوستي، عزت، غيرت ۽ شان، مانُ جي ساکي هوندي هئي. هن جي ساٿ ۽ دوستيءَ کي اهي ئي سمجهي سگهن ٿا جيڪي هن سان گڏ هليا ۽ رهيا. ان جي اهميت به اهي سمجهي سگهن ٿا.
سڄڻ ڏٺو جن، تن ڳچي سرڳهه ڪيو،
ٻيون ڪوهه ٻجهن، قدر ڪيميا ان جو.
شهيد نه رڳو پاڻ سهڻو هو پر هو سڀني جي سونهن هو. هن جي ڏسڻ، ملڻ ۽ ڪچهرين سان وهم ويچار، غم پريشانيون ختم ٿي وينديون هيون.
روءِ راڻي جي ناهه ڪا، سوڍو سڀن سونهن،
لاٿائين لطيف چئي، مٿان دلين دونهه،
ڪانهي ٻي ورونهه، ٿيو مڙو ئي مينڌرو.
سنڌ جي ڪلاسيڪل ۽ لوڪ ادب ۾ بهادر ۽ مانجهي مڙس مٿيرن لاءِ جيڪي به نشانيون ۽ وصفون ٻڌايل آهن. اهي سڀ شهيد بشير خان قريشي ۾ هيون. هو دشمن تي وار به ڪندو هو ته قافلي کي اڳتي به وٺي ويندو هو. هن کي اها به سار هوندي هئي ته ڪير پوئتي رهجي ويو آهي نه رڳو ايترو پر ڏکئي ۽ خطرناڪ مرحلن ۾ گهٻراهٽ هن جي ويجهو به ڪونه ايندي هئي.
هڻڻ هڪلڻ ٻيلي سارڻ، مانجهيان ايءُ مَرڪ،
وجهن تان نه فرق، رُڪ وهندي راند ۾.
هو گهران اڪيلو نڪرندو هو ته ڏسندي ئي ڏسندي قافلو جُڙي پوندو هو، هو جلوس ۾ پهچندو هو ته جلسا ٿي پوندا هئا ۽ هن جون علامتي بک هڙتالون ڌرڻن ۾ تبديل ٿي وينديون هيون.
هن ڪراچيءَ کي سياست جو مرڪز بنايو هو، ڪراچي جيڪا انٽرنيشنل حيثيت رکي ٿي، شهيد بشير خان ڪراچيءَ جي معرفت سموري دنيا کي سنڌ جو آواز ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪئي. هُو سنڌ جي هر شهر، هر ڳوٺ ويو، سنڌين کي آزاديءَ جو احساس ڏياري ڪراچيءَ جي دعوت ڏنائين ۽ سنڌ سميت سموري دنيا ڏٺو ته شهيد جي محنت ۽ جدوجهد ڇا هئي؟ ڊاڪٽر نياز ڪالاڻي جنهن کي شهيد بشير خان قريشي پنهنجو ڪُلهو سمجهندو هو. مان يقين سان چوان ٿو ته ڪو هڪ به اهڙو سياسي فيصلو شهيد نه ڪيو هوندو جنهن ۾ ڊاڪٽر نياز ڪالاڻي شامل نه هجي. ايئن چوڻ ۾ وڌاءُ نه ٿيندو ته سنڌ جو هي گانڌي، بشير خان قريشي، سنڌ جي هن نهرو، نياز ڪالاڻي کانسواءِ اڌورو هوندو هو. 23 مارچ وارو ڪراچيءَ ۾ فريڊم مارچ سنڌ جي قومي تاريخ ۾ اهم ڪارنامو آهي ۽ ان ڪارنامي ۾ هونءَ ته سموري سٿ، جنهن ۾ خاص ڪري آڪاش ملاح، سائين منير حيدر شاهه، ساگر حنيف بڙدي، ڪيهر انصاري، نجف لغاري، آصف بالادي، سرفراز ميمڻ ۽ ٻين جو به اهم ڪردار هو پر ان سموري جدوجهد ۾ تحرڪ کان تقرير تائين ڊاڪٽر نياز ڪالاڻي، شهيد بشير خان قريشيءَ سان هم قدم رهيو. ڊاڪٽر نياز ڪڏهن به پرين پياري بشير خان کي اڪيلو ڪونه ڇڏيو. پر بشير خان کانپوءِ ڊاڪٽر نياز ڪيترو اڪيلو ٿيو آهي اهو درد ڪهن سان سلي. الا! ”هيڪر جي گڏجن ته چوان“. ڊاڪٽر نياز ڪالاڻي طرفان شهيد بشير خان قريشيءَ سان گڏجي، 23 مارچ 2012ع لاءِ جيڪو سنڌ جو دورو ڪيو هو، ان کي جنهن انداز سان قلمبند ڪيو آهي، اهو نه رڳو سموري سنڌ جي تصوير آهي پر شهيد سنڌ جي يادگيرين جو به خوبصوت البم آهي. هي ڪتاب اهڙو ته سفر نامو آهي. جنهن ۾ نه رڳو هر ڪارڪن پر تقريباً سمورا سنڌي پاڻ کي موجود محسوس ڪندا. ڪتاب شروع کان آخر تائين پڙهندي ايئن محسوس ٿو ٿئي ڄڻ شهيد بشير خان قريشيءَ سان قافلي ۾ موجود هجئون ۽ اهو قافلو جاري هجي. جتي سنڌ جي مختلف نظارن سان گڏ، سنڌ جي اهم شخصيتن سان ملاقات ۽ نظرياتي پرچار به ڪندا هجون. هي ڪتاب ڄڻ آڊيو به آهي ته وڊيو به. هي ڪتاب ساز به محسوس ٿئي ٿو ته راڳ به.
محترم ڊاڪٽر نياز ڪالاڻي جي ڪتاب سنڌ گهري ٿي آزادي ۾ ساگر سائين طرفان لکيل مهاڳ
